શીતલેશ્યા અને તેજોલેશ્યા – ૧
કૂર્મગ્રામમાં વૈશિકાયન તાપસ આવ્યો હતો . લાંબી એની જટા હતી . શાંત એનો સ્વભાવ હતો . ઉગ્ર એની તપસ્યા હતી . તીવ્ર એનો વૈરાગ્ય હતો . તે એક જગ્યાએ સ્થિર રહેતો નહોતો . થોડા થોડા સમયમાં તેનાં રહેઠાણનું સ્થાન બદલાતું . તે કૂર્મગ્રામની બહાર નિવાસ કરી રહ્યો હતો તે વખતે દેવાર્ય કૂર્મગ્રામ પાસેથી નીકળ્યા . એક ભારે ભૂતકાળ એ તાપસની પાછળ હતો . જો કે એ અતીતના ભારથી મુક્ત હતો . એ વર્તમાનમાં મગન હતો . એની સાધના ઉગ્ર હતી એથી એને ઊંચી સિદ્ધિઓ પણ હાંસિલ થઈ હતી . છતાં તે સાદગીથી રહેતો .
ગોશાળાએ તાપસ વેશિકાયનને જોયો . તાપસ તડકામાં બેઠો હતો . લાંબી જટાઓ તડકામાં ખુલ્લી ફેલાવેલી હતી તેણે . જટામાં ઘણી જૂ હતી . તડકાને લીધે તે જૂ જમીન પર ટપકી પડતી . તાપસ તેને સંભાળીને ઊંચકી લેતો હતો અને પોતાની જટાના વાળમાં સરકાવી દેતો હતો જેથી એ જૂ મરી ન જાય .
ગોશાળાને આનું ટીખળ સૂઝ્યું . એ બોલવા લાગ્યો :
વાહ ભાઈ , માણસોની ધર્મશાળા જોઈ છે . તમારી જટામાં જૂ – ની ધર્મશાળા બનેલી છે . કેટલી બધી જૂ ખદબદે છે . લાગે છે તમે જૂ – ના શય્યાદાતા છો . મને આ લાંબા વાળ જોઈને એ સવાલ થાય છે કે તમે પુરુષ છો કે મહિલા છો ?
ગોશાળાને ખબર જ નહોતી કે એ તાપસનો ભૂતકાળ ત્રણ પ્રકરણમાં વહેંચાયેલો હતો .
(૧.)
પ્રથમ પ્રકરણ ખેટક ગામમાં લખાયું હતું . ખેટક ગામ એની જન્મભૂમિ . એકવાર ચોરોની ટોળકીએ એના ઘર પર હુમલો કર્યો . એમાં એના પિતાની મૌત થઈ ગઈ . એની માતાને ચોરોએ કહ્યું કે અમારી સાથે ચાલ . તલવારના ડરથી એ ચોરોની સાથે ચાલી . જંગલના રસ્તે ચોર ઝડપથી ચાલતા હતા . માતાએ તાજેતરમાં જ બાળકને જન્મ આપેલો . તેણીએ બાળકને સાથે રાખ્યું હતું . બાળકને લીધે તે ઝડપથી ચાલી શકતી નહોતી . પાછળ રહી જતી હતી . ચોરોએ આ જોયું અને કહ્યું : ‘ તારા બચ્ચાને જંગલમાં છોડી દે , અન્યથા તલવારથી મરવા તૈયાર થઈ જા . ‘
ડરેલી માતાએ બાળકને ના છૂટકે એક વૃક્ષ નીચે છોડી દીધું . ચોર લોકો એની માતાને પરાણે ખેંચીને લઈ ગયા . થોડાક મહિનાઓનું એ બાળક હાથ પગ ઉછાળતું રહ્યું , રડતું રહ્યું . માતા એની પાસે પાછી ન આવી શકી .
(૨)
તાપસની કથાનું બીજું પ્રકરણ ગોબર ગામમાં લખાયું હતું . એ ગામમાં ગોશંખી અને બંધુમતી રહેતાં , તેઓ પતિ અને પત્ની હતાં . તેઓ ગોવાળ હતા . એમને સંતાન હતું નહીં . પ્રયત્નો ઘણા કર્યા પરંતુ સંતાન-યોગ બન્યો જ નહીં . પેલું બાળક જંગલમાં વૃક્ષ નીચે એકલવાયું રોઈ રહ્યું હતું . ગાય ચરાવવા નીકળેલા ગોશંખીને એ બાળક દેખાયું . તેણે આસપાસ જોયું . આ બાળકનું કોઈ માલિક હશે તે દેખાશે એમ એને લાગ્યું . પણ કોઈ દેખાયું જ નહીં . એને સમજાયું કે આ બાળક એકલું છે . હવે એને લાલચ જાગી કે આવું રૂપાળું બાળક મારાં ઘેર આવે અને હું જ આનો પિતા બનું . એ બાળકને ગુપ્ત રીતે ઘરે લઈ આવ્યો . પત્નીને બાળક બતાવ્યું . પત્ની તેને પોતાના પુત્ર તરીકે રાખવા તૈયાર થઈ ગઈ . નાનું સરખું નાટક રચીને આ પતિપત્નીએ જાહેર કરી દીધું કે એમનાં ઘેર બાળકનો જન્મ થયો છે . ગામને અને બાળકને કર્ણત્યાગ જેવી ઘટનાની ખબર જ ના પડી .
બાળક યુવાન થયો . કમાણી કરવા લાગ્યો . ગોબર ગામ , ચંપાનગરી અને રાજગૃહીની વચ્ચે હતું . ગોશંખીનો પુત્ર ઘીનું ગાડું ભરીને ચંપા આવ્યો .
(૩)
તાપસની કથાનું ત્રીજું પ્રકરણ ચંપા નગરીમાં લખાયું હતું . ગોશંખી પુત્રે ઘીનું વેંચાણ કર્યું . ચંપા નગરીમાં રૂપાંગનાઓનું બજાર મશહૂર હતું . વેપારીઓ તેમની પાસે જતા , સમય વિતાવતા અને ધન લૂંટાવતા . ગોશંખીપુત્રને પણ રૂપાંગનાનો સંગ કરવાનું મન થયું . તેણે પોતાની માટે એક સ્વરૂપવતી ગણિકાને આરક્ષિત કરી અને રાત્રે તેની પાસે જવાનો વિચાર પાક્કો કર્યો . તેણે રૂપાંગનાને એક આભૂષણ પણ આગોતરું આપી દીધું . વસંતોત્સવનો માહોલ હતો . દરેક વ્યાપારી વિલાસરંગમાં ધૂત હતા . ગોશંખીપુત્ર સાંજે સજીધજીને , પાનનું બીડું ચબાવતો રૂપાંગનાના નિવાસે જવા નીકળ્યો .
રસ્તામાં તેનો પગ વિષ્ટા પર પડ્યો : પગ ખરાબ થયો . રસ્તાની કોરે ગાય અને વાછરડું જોઈને ત્યાં ગયો . નાના વાછરડાની કાયા પર પગ ઘસી તેણે વિષ્ટા લૂંછી . હવે જે થયું તે ગજબ હતું .
વાછરડું ગાયને કહેવા લાગ્યું : આ માણસે પહેલાં પોતાનો પગ ગંદો કર્યો . હવે મારું શરીર ગંદુ કર્યું . આવા શું કામ હશે , માણસો ?
ગાય બોલી : અરે , તને વિષ્ટાની ગંદકી દેખાઈ . એનાથી મોટી ગંદકી એ આચરવાનો છે .
વાછરડું બોલ્યું : એ શું વાત છે ?
ગાય બોલી : એ એની સગી માતા સાથે કામસંબંધ રચવા જઈ રહ્યો છે . પોતાની જનની સાથે જ કાળાં કામ કરવાનો છે . કેવું કહેવાય ને ?
ગોશંખી પુત્ર ચોંકી ઉઠ્યો . બે જનાવરો પશુની ભાષામાં વાત કરતા હતા . અને વાત એના વિશે જ કરી રહ્યા હતા . આ ગાયને કેવી રીતે ખબર કે હું કામસંબંધની આસક્તિથી નીકળ્યો છું . અને એ એવું શું કામ બોલી કે – હું મારી માતાની સાથે જ અધમ આચરણ કરવાનો છું ? મારી માતા તો ગામડે છે . અહીં ચંપાનગરીમાં માતા ક્યાંથી આવી ? ( ક્રમશઃ )
