વનવગડે વિહરે વીર ( ૧ .૧ )

 

પ્રકરણ ૧ : દેવદૂષ્યનું દાન 

( ૧ )

બહુવારી નદીનાં ખળખળ વહેતાં પાણીએ દેવાર્યનાં દર્શન કર્યાં . જ્ઞાતવનખંડને અડીને વહેતી આ નદીનું જળ કાચ જેવું પારદર્શી હતું . દેવાર્યના દેહની સુગંધછાયા ઝીલીને નદીના એકેક તરંગે રોમાંચ અનુભવ્યો હતો . નદીને નિર્મળ બનાવી રાખવાની જવાબદારી પ્રશાસન સુપેરે નિભાવતું . પાણીનાં તળિયે પડેલા સિક્કા પણ ચોખ્ખાચણક દેખાતા . વરસોથી એક જલમાર્ગ બનેલો હતો . અહીંથી રૂપકડી નૌકાઓમાં સહેલગાહ કરવા નીકળી શકાતું અને મોટી નાવમાં અથવા મછવારામાં બેસીને દૂરનાં ગામડે પણ જઈ શકાતું . નદીનો કિનારો અને ઘાટ સ્વચ્છ જ રહે એની કાળજી રાજા પણ લેતા અને પ્રજા પણ લેતી . ક્ષત્રિયકુંડથી નીકળતો માર્ગ નગરસીમા વટાવ્યા બાદ નદીની ધારેધારે આગળ  વધતો . થોડેક દૂર પહોંચો ત્યાં નદીનો ડક્કો આવતો . અશ્વરથ , બળદગાડી , શિબિકા અથવા ગજરાજ પર સવારી કરનારા ડક્કા તરફ વળતા નહીં . પગે ચાલીને આવનારામાંથી અમુક લોકો નૌકાપ્રવાસ ચાહતા હોય તો કિનારે પહોંચતા . નિયત સમયે નૈયા નીકળતી , તે સમયે ઘાટ પર  ચહલપહલ દેખાતી . બાકીનો સમય શાંતિ  રહેતી . સવારે અને સાંજે કુદરતના પ્રેમીઓનો નાનોસરખો મેળો રોજેરોજ ભરાતો .

દેવાર્ય નીકળ્યા ત્યારે નદીકાંઠે ભીડ નહોતી . નદીની પાળેપાળે નીકળી રહેલા માર્ગને પાલિમાર્ગ એવું નામ મળેલું . દેવાર્ય ડક્કાને છોડીને પાલિમાર્ગે આગળ નીકળી ગયા . ધીમેધીમે રસ્તો બહુવારી નદીથી અલગ દિશામાં ફંટાઈ ગયો . થોડી જ વારમાં કર્મારગ્રામ આવ્યું . ખોબાજેવડું ગામ હતું , લુહારોની વસતિ હતી .  આસપાસ ઘેરું જંગલ . પ્રભુ વસતિથી દૂર એકાંત સ્થાને અટક્યા . એમણે કાઉસગ્ગ ધારણ કરીને સંલીનતા  સ્વીકારી . 

દેવાર્યના વિશાળ ભાલપ્રદેશ પર ઢળતી સાંજનો તડકો રેલાયો . સવારે જ પંચમુષ્ટિ લોચ થયો હતો . મુંડિત  મસ્તકની સ્નિગ્ધ ત્વચા સુવર્ણ જેવી ઓપી રહી હતી . અર્ધમીંચેલી આંખ જાણે મૌનને વધુ વજનદાર બનાવી રહી હતી . હોઠના ખૂણે સૂક્ષ્મ  જેવી સ્મિતરેખા  અંકિત થઈ  હતી  . દેવાર્ય હમણાં જ અહીં પહોંચ્યા હતા પણ એમની આત્મવિશ્વસ્ત કાયોત્સર્ગ મુદ્રા જોનારને એમ જ  લાગે કે દેવાર્ય ઘણા સમયથી અહીં જ ઊભા છે અને આખોય વિસ્તાર દેવાર્ય માટે એકદમ પરિચિત છે . 

ટોળાબંદ પંખીઓનો ઘેરો કલબલાટ વન્યવિસ્તારને મુખરિત બનાવી રહ્યો હતો .  એમ લાગતું હતું કે દેવાર્યનું વનમાં આગમન થયું તેનો ઓચ્છવ મનાવવા આ પંખીઓ હર્ષનિનાદ ગજવી રહ્યા હતા .  દેવાર્ય હજી આજ સવારે જ દેવતાઈ ઉત્સવમાં મુખ્ય સ્થાને બિરાજ્યા હતા .  એમને ચોસઠ ઇન્દ્રોનું નૃત્યગાન પણ આવર્જિત કરી શક્યું નહોતું .  દેવાર્ય ભીતર ,  ખૂબ ભીતર ઉતરી ચૂક્યા હતા .  આ સુંદર વન હોય કે કોઈ ભયકારી સમશાન  હોય  ,  દેવાર્યને  બધું એકસમાન હતું . 

( ૨ )

દેવાર્યના ચતુરસ્ર સ્કંધ પર  સોનેરી અને રૂપેરી તંતુઓથી બનેલું દેવદૂષ્ય લહેરાઈ રહ્યું હતું  .  આછીપાતળી હવાની લહેરખીમાં પણ એ વસ્ત્રનો  છેડો હળવી ઝૂલ લેતો .  દેવાર્ય તદ્દન સ્થિર  અને આ વસ્ત્ર તરંગિત  .  અજબની દર્શનીયતા હતી  .  એ વસ્ત્રમાં ઊભા સળ દેખાઈ રહ્યા હતા  તે જાણે કોઈ ગૂંથણકામ થયેલું હોય એવા કલાવંત લાગતા હતા  . છેક ઘૂંટણ સુધી નીચે ઉતરી આવેલ  દેવદૂષ્ય એક પૂર્ણ વસ્ત્રની જેમ દેવાર્યની દેહશોભાને વધારી રહ્યું હતું  .  એ દેવદૂષ્ય દેવાર્ય સિવાય અન્ય કોઈ પહેરે તો વસ્ત્રની આભા સામે એ પહેરનાર ફીકો લાગે  પરંતુ દેવાર્યની દેહકાંતિ એવી હતી કે દેવદૂષ્ય પણ એક સામાન્ય માનવીય વસ્ત્ર જ લાગી રહ્યું હતું  . સ્વયં ઈન્દ્ર  દ્વારા નિર્મિત એવું એ દેવદૂષ્ય કોઈ માનવી પહેરવા પામે એ સંભવિત પણ નહોતું  . એ દેવાર્યને જ મળે અને દેવાર્યને જ શોભે . 

દેવાર્ય શ્વાસ લે અને મૂકે તે કમળ જેવી સુગંધ મહોરી આવતી . દેવાર્ય થોડાક સમય માટે પણ જ્યાં રોકાયા હોય ત્યાં દેવાર્યના શ્વાસને લીધે કમળની સુગંધનું આભામંડળ રચાઈ જતું ચોતરફ . વળી દેવતાઓએ દીક્ષાભિષેક વખતે દેવાર્યના દેહ પર જે વિલેપન કર્યા હતા તેની ખુશબૂ પણ જાદુઈ હતી . એક વૃદ્ધ બ્રાહ્મણ આ કમલસુગંધી વાતાવરણમાં પ્રવેશ્યો .  એ થાકેલો હતો . ખુદથી સંતપ્ત હોય એવો ચહેરો હતો એનો . જંગલમાં દેવાર્ય જ્યાં ઊભા હતા ત્યાંથી પગરવાટ દૂર હતી .  દેવાર્ય એ રસ્તેથી દેખાય એવું સંભવિત નહોતું . એટલે આ વૃદ્ધ રસ્તે ચાલતાં ચાલતાં અચાનક દેવાર્યને જોઈને આ તરફ વળ્યો હોય એવું લાગતું નહોતું .  વળી દેવાર્યને જોયા બાદ એ ઊભો જ રહી ગયો હતો . એનાથી સમજાતું હતું કે તે દેવાર્યને ચાહીને જ મળવા આવ્યો હશે .  શું કામ હતું એને દેવાર્યનું  ? 

ગઈકાલ સુધી દેવાર્ય દ્વારા વર્ષીદાન અપાયું હતું સૌને . રોજની એક કરોડથી વધુ સુવર્ણમુદ્રા જેટલું દાન દેવાર્ય આપતા રહ્યા  .  છેલ્લા બાર મહિના આ સિલસિલો ચાલ્યો હતો . આજે દેવાર્ય દીક્ષિત બન્યા ,  અકિંચન બન્યા અને એક વરસથી ચાલી રહેલું એ મહાદાન વિરમ્યું હતું .  આ વૃદ્ધ એ મહાદાનના આકર્ષણથી આવ્યો હશે કે પછી એક અનુભવી આહેડીયાની જેમ જંગલમાં માણસની ગંધ પકડીને  અહીં પહોંચ્યો હશે ?  નક્કી કરવું મુશ્કેલ હતું  .   

એ વૃદ્ધ એક હાથથી આંખો પર છાજલી કરીને દેવાર્યને જોવા લાગ્યો .  દેવાર્યની અર્ધનિમિલિત આંખો સ્થિર હતી .  મુખમુદ્રા અવિકલ , અવિકાર હતી દેવાર્યની .  એ કોઈની સાથે વાત કરે કે કોઈને જવાબ આપે એવી સંભાવના કમ હતી .  એ વૃદ્ધ દેવાર્યની નજીક આવ્યો . હાથ જોડીને સહેજ ઝૂક્યો એ . અને પછી એણે દેવાર્યને પ્રદક્ષિણા દેવા માંડી .  દેવાર્યએ દુનિયાનો પીછો કરવાનું છોડી દીધું હતું પણ દુનિયાએ દેવાર્યનો પીછો છોડ્યો નહોતો .  આવા ગાઢ જંગલમાં પણ આ વૃદ્ધ , દેવાર્યને શોધતો શોધતો આવી જ પહોંચ્યો હતો ને  . એ પ્રદક્ષિણા આપીને શું જતાવી રહ્યો હતો ?   દેવાર્ય  એની માટે પોતાનો કાયોત્સર્ગ છોડી દેશે ,  એમ ?   દેવાર્ય  શું  કામ એને જવાબ આપે ? 

એ વૃદ્ધે ધીમા પગલે ત્રણ પ્રદક્ષિણા પૂરી કરી .  હવે એ દેવાર્ય સમક્ષ ઊભો રહ્યો .  પ્રદક્ષિણાનાં સ્પંદન દેવાર્યને સ્પર્શ્યા જ હશે તેની એ વૃદ્ધને ખાતરી હતી  .  પળભર માટે સંકોચ અનુભવ્યા બાદ એ વૃદ્ધએ બોલવાનું શરૂ કર્યું  .   

‘ _હે દેવાર્ય ,  આપના પિતા સિદ્ધાર્થ  અને  હું , બાળવયે એક જ ગુરુકુળમાં સાથે સાથે ભણ્યા છીએ . મારું નામ સોમ_ .’   

આ હતું વૃદ્ધનું પ્રથમ વાક્ય . આમ બોલીને એ વૃદ્ધ , દેવાર્યના પિતાના મિત્ર પદે બેસી ગયો હતો . આ તો  શરૂઆત હતી .  આગળ પણ એ ગર્ભિત વાક્ય જ બોલશે એ સમજાતું હતું .  એ બોલતો રહ્યો :  

‘  _અલબત્ત . હું ક્ષત્રિય નથી , હું બ્રાહ્મણ છું_ . ‘ 

આનો અર્થ એ થયો કે આ ભાગ્ય શાળીને દાન માંગવાનો હક છે .   ( ક્રમશઃ )

( બહુવારી નદી , લછવાડ )